Paulus Diaconus / Festus, De verborum significatione, 155 Lindsay

 

Editor: F.Russo

Testo:

Municipium id genus hominum dicitur, qui cum Romam venissent, neque cives Romani essent, participes tamen fuerunt omnium rerum ad munus fungendum una cum Romanis civibus, praeterquam de suffragio ferendo, aut magistratu capiendo; sicut fuerunt Fundani, Formiani, Cumani, Acerrani, Lanuvini, Tusculani, qui post aliquot annos cives Romani effecti sunt. Alio modo, cum id genus hominum definitur, quorum civitas universa in civitatem Romanam venit, ut Aricini, Caerites, Anagnini. Tertio, cum id genus hominum definitur, qui ad civitatem Romanam ita venerunt, uti municipia essent sua cuiusque civitatis et coloniae, ut Tiburtes, Praenestini, Pisani, Urbinates, Nolani, Bononiensis, Placentini, Nepesini, Sutrini, Luc[r]enses.

Edizione: Lindsay 1913

Traduzione: Muncipium. Si definisce così un genere di individui che, essendo venuti a Roma e pur non essendo cittadini romani, prendono tuttavia parte a tutte le procedure relative al munus insieme con i cittadini romani, senza avere però il diritto di suffragio o quello di rivestire le magistrature; tali sono stati gli abitanti di Fundi, Formia, Cuma, Acerra, Lanuvium e Tusculum, che, dopo qualche anno, sono stati fatti cittadini romani. Questa parola ha un altro senso, definendo quel genere di individui la cui città è stata ammessa nella cittadinanza romana, come gli abitanti di Aricia, Caere e Anagni. C’è un terzo significato, indicando un genere di persone che sono entrate a far parte della cittadinanza romana, di modo che le loro colonie e città sono municipi, come gli abitanti di Tibur, Praeneste, Pisa, Urbinum, Nola, Bononia, Placentia, Nepi, Sutrium e Luca. (F.Russo)

Datazione: Età augustea (cf. Verrio Flacco, fonte del lemma)

Bibliografia: K.MÜLLER, Sexti Pompei Festi de verborum significatione quae supersunt, Lipsiae 1839;  A.KIENE, Der römische Bundesgenossenkrieg nach den Quellen bearbeitet, Leipzig 1845, 33; B.G.NIEBUHR, Römische Geschichte, v. 2, Berlin 1873, 64; L.LANGE, Römische Alterthümer, Berlin 1876, 907; J.MARQUARDT, Römische Staatsverwaltung, Leipzig 1881, 43; T.MOMMSEN, Römisches Staatsrecht, 3, Leipzig 1887, 232-240; H.G.HARDY, Roman laws and charters. Three Spanish charters and other documents, Oxford 1912, 144-145 [rist. New York 1975, 144-145]; W.M.LINDSAY, Sexti Pompei Festi De verborum significatu quae supersunt cum Pauli Epitome, Lipsiae 1913, 204 [rist. Lipsiae 1997]; T.FRANK, Roman Imperialism, New York 1921, 4; E.Kornemann, s.v. municipium, RE XVI, 1, 1935, 570-638, 573-575; H.Rudolph, Stadt und Staat im römischen Italien. Untersuchungen über die Entwicklung des Munizipalwesens in der republikanischen Zeit, Leipzig 1935, 224; E.MANNI, Per la storia dei municipii fino alla Guerra sociale, Roma 1947, 18; E.SCHÖNBAUER, Munizipien und Doppelbürgerschaft im Römerreiche, Iura 1, 1950, 124-149; M.HAMMOND, Germana patria, HSPh 60, 1951, 147-174, 164; R.HELM, s.v. Sextus Pompeius Festus, RE XXI 2, 1952, coll. 2316-2319; G.TIBILETTI, Governatori romani in città provinciali, RIL 86, 1953, 64-100; J.PINSENT, The original meaning of municeps, CQ 5, 1954, 58-64; U.von Lübtow, Das römische Volk: sein Staat und sein Recht, Frankfurt a.M. 1955, 637; J.Pinsent, Municeps II, CQ 7, 1957, 89-97; A.DEGRASSI, L’amministrazione della città, in: V.Ussani – F.Arnaldi (eds.), Guida allo studio della civiltà romana antica, I, Napoli 1959, 303-330; U.LAFFI, Sull’organizzazione amministrativa dell’Italia dopo la Guerra Sociale, in: Akten des VI. internationalen Kongresses für griechische und lateinische Epigraphik, München 1972, München 1973, 37-53 [= in: U.LAFFI, Studi di storia romana e di diritto, Roma 2001, 113-142]; A.N.SHERWIN-WHITE, The Roman Citizenship, Oxford 19732, 200-205; W.SIMSHÄUSER, Iuridici und Munizipalgerichtsbarkeit in Italien, München 1973, 85-108; A.TORRENT, La „iurisdictio“ de los magistrados municipals, ZRG 91, 1974, 418-434; H.GALSTERER, Herrschaft und Verwaltung im republikanischen Italien. Die Beziehungen Roms zu den italischen Gemeinden vom Latinerfrieden 338 v.Chr. bis zum Bundesgenossenkrieg 91 v.Chr., München 1976, 31-33; M.HUMBERT, Municipium et civitas sine suffragio. L’organisation de la conquête jusqu’à la guerre sociale, Roma 1978, 16-39, 111; A.HEUß, Rechtslogische Unregelmäßigkeit und historischer Wandel. Zur formalen Analyse römischer Herrschaftphänomene, in: W.Eck (ed.), Studien zur antiken Sozialgeschichte. Festschrift F.Vittinghoff, Köln-Wien 1980, 120-144, 123; W.SESTON, La citoyenneté romaine, in: W.Seston (ed.), Scripta Varia. Mélanges d’histoire romaine, de droit, d’épigraphie et d’histoire du christianisme, Rome 1980, 31-18, 9-10; T.HANTOS, Das römische Bundesgenossensystem in Italien, München 1983, 86-94; U.LAFFI, La definizione di municipium in Paolo-Festo (155L.), Athenaeum 63, 1985, 131-135 [= in: U.LAFFI, Studi di storia romana e diritto, Roma 2001 137-142]; F.Wieacker, Römische Rechtsgeschichte. Einleitung, Quellenkunde, Frühzeit und Republik, München 1988, 479-483; F.BONA, Il de verborum significatu di Festo e le XII Tavole. Gli auctores di Verrio Flacco, Index 20, 1992, 211-228, 220-221; F.COARELLI, Colonizzazione e municipalizzazione: tempi e modi, Dialoghi di Archeologia 10, 1992, 21-30; J.D.GARGOLA, Lands, laws and gods. Magistrates and ceremony in the regulation of public lands in Republican Rome, Chapel Hill 1995; G.MANCINI, Cives romani municipes Latini, Milano 1996, 46, 99-129; M.H.CRAWFORD, How to create a municipium, BICS 42, 1998, 31-46; P.PIERONI, Marcus Verrius Flaccus’ De significatu verborum in den Auszügen von Sextus Pompeius Festus und Paulus Diaconus. Einleitung und Teilkommentar (154,19 – 186,29 Lindsay), Frankfurt a.M. 2004; M.HUMBERT, Municeps et municipium: définition et histoire, in: E.Gabba – L.Capogrossi Colognesi (eds.), Gli statuti municipali, Pavia 2006, 3-30; E.Bispham, From Asculum to Actium. The Municipalization of Italy from the Social War to Augustus, Oxford 2007, 103-112; C.LETTA, Rec. E.Bispham, From Asculum to Actium. The Municipalization of Italy from the Social War to Augustus, Oxford 2007, Gnomon 82, 2010, 51-57; G.MANCINI, I codici Vaticani Latini 1549 e 3369 e le pagellae perdute del codice Farnesiano, in: F.Glinister – C.Woods (eds.), Verrius, Festus and Paul: Lexicography, Scholarship, and Society, London 2007, 137-158; S.SISANI, Dalla praefectura al municipium: lo sviluppo delle strutture amministrative romane in area medio-italica tra il I sec. a.C. e l’età imperiale, RAL 21, 2010, 173-226; R.LAURENCE – S.ESMONDE CLEARY – G.SEARS, The City in the Roman West, c. 250 BC – c. AD 250, Cambridge 2011, 79; S.SISANI, In pagis forisque et conciliabulis. Le strutture amministrative dei distretti rurali in Italia tra la media Repubblica e l’età municipale, Roma 2011; E.TODISCO, I vici rurali nel paesaggio dell’Italia romana, Bari 2011, 60-61, 91-92; S.SISANI, Le strutture istituzionali: dalla praefectura al municipium, in: S.Sisani (ed.), Nursia e l’ager Nursinus. Un distretto sabino dalla praefectura al municipium, Roma 2013, 113-116.